Μακεδονικός αγώνας

Από τα τέλη του 19ου αιώνα, ο γεωγραφικός χώρος της Μακεδονίας, η πληθυσμιακή σύνθεση της οποίας συνίσταται από ένα μωσαϊκό εθνοτήτων, φυλών, γλωσσών και θρησκειών, αποτέλεσε αντικείμενο έντονης διεκδίκησης στον αγώνα για εθνική ολοκλήρωση των βαλκανικών κρατών που διεκδικούσαν τα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και πεδίο ένοπλων συγκρούσεων, οι οποίες κορυφώθηκαν από ελληνικής και από βουλγαρικής πλευράς με τον Μακεδονικό Αγώνα (1904-1908). Μάχες, περιστατικά και πρωταγωνιστές αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για δημοτικού, κυρίως, ύφους δημιουργίες, τα τραγούδια του Μακεδονικού Αγώνα, κάποια από τα οποία αποτυπώθηκαν στη δισκογραφία των 78 στροφών.

Τραγούδια: Παύλος Μελάς, Ο καπετάν Βάρδας, Ξένος είμαι κι ήλθα τώρα

"Ξένος είμαι κι ήλθα τώρα"

Εθνικός διχασμός

Οι νίκες των Βαλκανικών πολέμων διαμόρφωσαν νέες συνθήκες και ανέτρεψαν τις υπάρχουσες κοινωνικές και πολιτικές ισορροπίες. Με κύριο ζητούμενο την πολιτική διαχείριση της νίκης ο Θρόνος έθεσε σε τριβή τις σχέσεις του με τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο. Η σύνδεση του Θρόνου και του περιβάλλοντος της Αυλής με τον γερμανικό παράγοντα όρισε τη σύγκρουση με τη φιλοβρεταννική και φιλογαλλική πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου. Με κύριο διακύβευμα την έξοδο της Ελλάδας στο πλευρό των Άγγλο-Γάλλων, ξεκινάει η μεγάλη σύγκρουση του Εθνικού Διχασμού. Πρόκειται για μια σύγκρουση που έχει αναφορά τη συμμετοχή ή όχι της χώρας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ στην ουσία συνδέεται με μια βαθύτερη σύγκρουση μεταξύ συντήρησης και νεωτερικότητας. Η εμφύλια σύγκρουση διέτρεχε το σύνολο των κοινωνικών τάξεων και συχνά εκφράστηκε μέσα από την τέχνη και ιδιαίτερα το λαϊκό τραγούδι και την Επιθεώρηση. Συχνές ήταν οι διώξεις εναντίον των καλλιτεχνών στις περιπτώσεις που οι αστυνομικές αρχές ήταν συνδεδεμένες με μια από τις δύο παρατάξεις.

Τραγούδια: Ένα καράβι, Ο γιος του αετού, Ο γιος του Ψηλορείτη, Το δράμα της Λαμίας

"Ο γιός του αετού"

Ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος

Ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος αποτέλεσε την πρώτη ευκαιρία συγκρότησης

συσσωμάτωσης, η οποία έκτοτε στην ουσία θα αποτελέσει την μεταπολεμική ελληνική κοινωνία, όπου γηγενείς και πρόσφυγες αρχίζουν να λειτουργούν πλέον ως ένα εθνικό σύνολο. Έτσι, η κήρυξη του πολέμου από τη φασιστική Ιταλία και η νικηφόρα αντιμετώπισή της από τον ελληνικό στρατό στην Αλβανία κινητοποίησε και τις δυνάμεις του ελληνικού τραγουδιού. Από τον Οκτώβριο του 1940 έως και τον Απρίλιο του 1941, στο εξάμηνο αυτό οι δημιουργοί του ελληνικού τραγουδιού όλων των κατηγοριών κατέγραψαν τα γεγονότα σε νέα τραγούδια ή προσάρμοσαν στίχους με ανάλογη θεματολογία σε παλαιότερες επιτυχίες.

Τραγούδια: Άκου Ντούστε μου τα νέα, Κορόιδο Μουσολίνι, Βάζει ο Ντούτσε τη στολή του, Δε με φοβίζ' ο πόλεμος

"Κορόιδο Μουσολίνι"

Μικρασιατική καταστροφή & Προσφυγιά

Τον Αύγουστο του 1922 κλείνει οριστικά η ιδεολογία του Ελληνικού αλυτρωτισμού. Ο ξεριζωμός 1.200.000 Ελλήνων της Μικράς Ασίας και του Πόντου από τις εστίες τους αποτελεί την ουσιαστική καταστροφή του ελληνικού 20ου αιώνα. Έκτοτε τίποτα δεν θα είναι το ίδιο με ό,τι προηγήθηκε. Η εχθρότητα που βίωσαν οι πρόσφυγες κατά την άφιξη τους στην Ελλάδα αποτέλεσε τη βασική έκφραση του τέλους μιας ιδεολογίας η οποία θεωρητικά είχε συγκροτηθεί για να τους λυτρώσει. Η παρουσία τους στον αγροτικό και τον αστικό ιστό θα εμβολιάσει την νεότερη Ελλάδα, καθοριστικά, με μια προοπτική όπου οι γεύσεις οι ήχοι και η καθημερινότητα θα αποτελέσουν μια σύνθεση πολιτισμών και ιστορίας. Παρά την ηχηρή οικονομική, πολιτική και κοινωνική ανατροπή, το γεγονός της Μικρασιατικής Καταστροφής δεν δείχνει να επηρέασε το ελληνικό τραγούδι. Ίσως ο μεγάλος αριθμός αμανέδων που ηχογραφήθηκαν στην Ελλάδα μετά το 1924 εκφράζει το γενικότερο κλίμα απόγνωσης για την καταστροφή και την ψυχική κατάσταση των προσφύγων και μεγάλου μέρους των Ελλήνων της Παλαιάς Ελλάδας.

Τραγούδια: Τι σε μέλει εσένανε, Προσφυγοπούλα, Ο στεναγμός της Σμύρνης

"Τι σε μέλει εσένανε"

Mετανάστευση

Το φαινόμενο της ελληνικής διασποράς, μακραίωνο, πολυσύνθετο και πολυδιάστατο, είναι συνυφασμένο με την πορεία του νεότερου ελληνισμού. Οι πρώτοι μαζικοί εκπατρισμοί ανάγονται στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, περίπου από τα μέσα του 15ου με την άλωση της Κωνσταντινούπολης και τη φυγή των Ελλήνων λογίων, κυρίως, προς την Δυτική Ευρώπη, ενώ ως τις αρχές του 18ου αιώνα δημιουργούνται σημαντικές ελληνικές εστίες στις βόρειες βαλκανικές χώρες, σε αστικά κέντρα της κεντρικής Ευρώπης και σε λιμάνια της κεντρικής και δυτικής Μεσογείου. Στο διάστημα που μεσολαβεί από την ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι σήμερα, διακρίνονται δύο περίοδοι μαζικής μετανάστευσης.

Το πρώτο μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα της νεότερης περιόδου καταγράφεται στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου αιώνα και εντάσσεται στο πλαίσιο του μαζικού ευρωπαϊκού μεταναστευτικού κύματος που προκάλεσε η κρίση των αγροτικών κοινωνιών στην Ευρώπη, σε συνδυασμό με τους ταχύτατους ρυθμούς εκβιομηχάνισης και την ανάπτυξη μιας παγκόσμιας αγοράς εργατικού δυναμικού. Στο διάστημα 1890-1924 περίπου 500.000 άτομα, Έλληνες υπήκοοι αλλά και Έλληνες άλλων χωρών, εγκαταστάθηκαν στις ΗΠΑ, αναζητώντας διέξοδο επιβίωσης στα δυσεπίλυτα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα που είχαν συσσωρευτεί, ιδιαίτερα μετά τη σταφιδική κρίση (1893).

Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι καταστροφές που υπέστη η χώρα σε υποδομές και ανθρώπους αλλά και οι συνέπειες του Εμφύλιου πολέμου, οι πολιτικές διώξεις, η οικονομική ανέχεια και οι αλλαγές στην κοινωνική, χωροταξική φυσιογνωμία της Ελλάδας, διαμορφώνουν τις συνθήκες για την εμφάνιση της δεύτερης μεταναστευτικής ροής. Στην περίοδο 1945-1977, 1.300.000 Έλληνες θα κατευθυνθούν κυρίως προς την αμερικανική ήπειρο, τη Δυτική Ευρώπη και την Αυστραλία, ενώ ένα μέρος των πολιτικών προσφύγων θα αναζητήσει καταφύγιο προς τις χώρες επιρροής της Σοβιετικής Ένωσης.

Σήμερα, λίγες δεκαετίες μετά την μετατροπή της Ελλάδας από χώρα εκροής, μέχρι τότε, σε χώρα υποδοχής μεταναστών, βρίσκεται σε εξέλιξη ένα τρίτο μεταναστευτικό ρεύμα που αφορά νεαρούς επαγγελματίες και επιστήμονες. Πρόκειται για τη απώλεια εκατοντάδων χιλιάδων εκπαιδευμένων προς ποιοτική εργασία, οι οποίοι αναγκάζονται να εκπατριστούν λόγω της οικονομικής κρίσης, της υψηλής ανεργίας, των περιορισμένων επενδύσεων αλλά και της έλλειψης αξιοκρατίας στην επιλογή του στελεχιακού δυναμικού. Αυτού του είδους η μετανάστευση γνωστή και ως brain drain αποτελεί παγκόσμιο φαινόμενο, κυρίως σε χώρες που υφίστανται τις συνέπειες της διεθνούς οικονομικής κρίσης.

Πέρα από τις θεωρητικές προσεγγίσεις, το φαινόμενο της μετανάστευσης, με τη συγκινησιακή φόρτιση και τις έντονα βιωματικές συνδηλώσεις, τόσο για τον μετανάστη όσο και για τους οικείους του που αποχωρίστηκε, αλλά και λόγω της διαχρονικής σημασίας στη διαμόρφωση της ζωής των Ελλήνων δεν θα μπορούσε να μην καταγραφεί από το ελληνικό τραγούδι. Η παλαιότερη παράδοση των δημοτικών τραγουδιών της ξενιτιάς θα συνεχιστεί από τα αστικά τραγούδια ενώ οι πιο πρόσφατες μεταναστεύσεις θα αποτελέσουν πηγή έμπνευσης και για τα νεότερα μουσικά ιδιώματα.

Τραγούδια: Και γιατί δε μας το λες, Χελμέ μου

"Χελμέ μου"

Πορνεία

«Ιστορίες με πόρνες αφθονούν σε ολόκληρο το ελληνικό τραγούδι και δείχνουν πολύ παραστατικά την εξέλιξη των ηθών: Στο προπολεμικό ελαφρό και ρεμπέτικο, οι «αμαρτωλές» ευθύνονται οι ίδιες για την τύχη τους. Αργότερα, κρίθηκαν αθώες: ένοχες ήταν η κοινωνία –ή, έστω, κάποιος αδίστακτος προαγωγός. Τέλος, στο σύγχρονο τραγούδι, οι πόρνες παρουσιάζονται σχεδόν ως «αγίες». Οι άνδρες έχουν ομολογήσει τις ενοχές τους».

Γιώργος Τσάμπρας

Τραγούδια: Η παραστρατημένη

Πορνεία

Γυναικεία χειραφέτηση

«Στην περίοδο του Μεσοπολέμου, νέες διεργασίες αναζήτησαν έκφραση στο πολιτιστικό πεδίο, με κυρίαρχη ανάμεσά τους το δραστήριο φεμινιστικό κίνημα. O Σύνδεσμος για τα δικαιώματα της γυναίκας, συνδέθηκε την ίδια εποχή με τη Διεθνή Ένωση για τη γυναικεία ψήφο και έγινε ο κύριος φορέας για την επέκταση του δικαιώματος της ψήφου και στις γυναίκες.

Oι καινοτομίες στην εμφάνιση, ιδιαίτερα του αστικού γυναικείου πληθυσμού, και η εισαγωγή νέων μορφών ψυχαγωγίας και θεάματος, προκάλεσαν σφοδρές, ακόμα και βίαιες αντιδράσεις. Aπό την άλλη πλευρά, η είσοδος μεγάλου ποσοστού του γυναικείου πληθυσμού στο χώρο της μισθωτής εργασίας, κατέστησε αναγκαία τη διαμόρφωση ενός νέου θεσμικού πλαισίου που να καλύπτει και τα γυναικεία αιτήματα. Στην αρθρογραφία της εποχής μέσα από εφημερίδες και περιοδικά διαφαίνεται έντονη η ανησυχία για τα στοιχεία που κλόνιζαν το "πατροπαράδοτο νοικοκυριό", γεγονός το οποίο συχνά βιώθηκε ως "έξωθεν" απειλή που σκόπευε στη στρέβλωση των ηθών της ελληνικής κοινωνίας».

Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού

Σε αρκετά τραγούδια του ρεμπέτικου αλλά και της επιθεώρησης καταγράφονται τις περισσότερες φορές με έμμεσο τρόπο οι αλλαγές που έχουν δρομολογηθεί στην ελληνική αλλά και στην παγκόσμια κοινότητα και αφορούν τη θέση και τα δικαιώματα της γυναίκας στην κοινωνία, παράλληλα με το αίτημα της ισότητας των δύο φύλων. Στα τραγούδια Νέα γυναίκα, Το σιγαρέτο, Λιλή η σκανδαλιάρα, Εγώ είμαι η μπολσεβίκα, Γίνομαι άνδρας, Αλανιάρα χασικλού κ.ά. αποτυπώνεται το ρεύμα της εποχής, με τη γυναίκα να απελευθερώνεται σταδιακά από την κοινωνική καταπίεση και να διεκδικεί σε όλους τους χώρους τα ίδια δικαιώματα με το «ισχυρό» φύλο.

“Μάγ(κ)ισσα ματσαράγκισσα ”

Γυναικεία χειραφέτηση

Τραγούδια με ουσίες

Στο πλαίσιο ελεύθερης καλλιέργειας, διακίνησης και χρήσης της ινδικής κάνναβης στην Ελλάδα και στη Μικρά Ασία, από τα μέσα του 19ου αιώνα ως το 1920, δημιουργούνται τα πρώτα ρεμπέτικα τραγούδια με αναφορές στις εξαρτησιογόνες ουσίες, κυρίως στο χασίς. Κατά την περίοδο της «ημιπαρανομίας», από το 1920 με την ψήφιση του απαγορευτικού νόμου 2107 ως την εφαρμογή του το 1936, η τραγική κατάσταση χιλιάδων Ελλήνων μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή είχε ως συνέπεια την εξάπλωση της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών, η οποία εξελίχθηκε σε σοβαρότατο κοινωνικό ζήτημα. Συνθέτες του ρεμπέτικου, του ελαφρού τραγουδιού και της επιθεώρησης κατέγραψαν, κατά κανόνα καταγγελτικά, το φαινόμενο σε μια σειρά τραγουδιών, τα οποία μαζί με αυτά που αναφέρονται στο αλκοόλ, κατά κύριο λόγο στο κρασί, και στη νικοτίνη, θεωρούνται σήμερα σημαντικά στοιχεία της αστικής λαογραφίας.

Τραγούδια: Γιατί φουμάρω κοκαΐνη, Χασίς, Μη με ρωτάτε, Φέρτε πρέζα να πρεζάρω, Δεν φέρνει λήθη το κρασί

"Γιατί φουμάρω κοκαΐνη"

Τραγούδια για ουσίες

«Αταίριαστοι» έρωτες

Οι σχέσεις των δύο φύλων και ιδιαίτερα η ερωτική έλξη υπήρξε, και εξακολουθεί να αποτελεί, το βασικό θέμα της συντριπτικής πλειονότητας των τραγουδιών τόσο στην παγκόσμια όσο και στην εγχώρια μουσική σκηνή. Ξεχωριστή θέση σε αυτή την τεράστια ανθολογία τραγουδιών κατέχουν, και στην ελληνική δισκογραφία των 78 στροφών, οι έρωτες που υπερέβαιναν ή γεφύρωναν τις θρησκευτικές, φυλετικές, ταξικές, γλωσσικές, μορφωτικές ή όποιες άλλες διαφορές.

Τραγούδια: Η Έλλη, Εβραιοπούλα, Τουρκοπούλα

"Η Έλλη"

"Αταίριαστοι" έρωτες

Μουσικός περίδρομος

«Οι συνθέτες και στιχουργοί της εποχής εκείνης χρησιμοποιούσαν συχνά τα τρόφιμα και τα φαγητά με σκωπτική διάθεση, καυστικότητα ή και σαρκασμό, βάζοντάς τα στη θέση λέξεων και εκφράσεων που δεν μπορούσαν να πουν εξαιτίας της λογοκρισίας. Άλλες φορές ήθελαν απλώς να τονίσουν τα κάλλη κάποιας γυναίκας, κολακεύοντας τη μαγειρική της τέχνη. Άλλες πάλι κατέγραφαν στους στίχους την καθημερινότητά τους ή τους αγαπημένους τους μεζέδες που τους συντρόφευαν στις ταβέρνες μαζί με το κρασί, το ούζο, το τσίπουρο».

Νίκος Φωτιάδης

Τραγούδια: Αμάν Κατερίνα, Μπαρμπα-Γιαννακάκης

"Μπαρμπα-Γιαννακάκης"

Μουσικός περίδρομος

Τα άσεμνα

«Tο βέβηλο και άσεμνο είναι μια πτυχή του λαϊκού μας πολιτισμού που ελάχιστα έχει ανιχνευθεί και μελετηθεί, μια που "επί δεκαετίες, ίσως και αιώνες - όπως παρατηρεί ο καθηγητής Μ. Μερακλής - η υποκριτικά επίπεδη αστική ηθική" και σεμνοτυφία των διανοούμενων συλλογέων την αποσιώπησε και την αγνόησε, παραποιώντας την αλήθεια κάποιων συγκεκριμένων πολιτισμικών φαινομένων».

Δόμνα Σαμίου

Τραγούδια: Το γεροντάκι, Τσουμ τριαλαρά

"Τσουμ τριαλαρά "

Τα άσεμνα

Τραγούδια για εγκλήματα

Είτε ως αντικείμενο επιστημονικής έρευνας είτε ως κοινωνικό πρόβλημα, υπόθεση κινηματογραφικής ταινίας, θέμα ενός λογοτεχνικού έργου ή αστυνομικό ρεπορτάζ, η εγκληματική πράξη, με τη έλξη που ασκεί στο ευρύ κοινό, αποτελεί ένα από τα πιο δημοφιλή θέματα όλων των εποχών και όλων των κοινωνιών.

Ιδιαιτέρως τα αποτρόπαια και ειδεχθή εγκλήματα, όπως η ανθρωποκτονία, κινητοποιούν όχι μόνον τους διωκτικούς ή δικαστικούς μηχανισμούς και τους ειδικούς επιστήμονες, αλλά εμπνέουν και τους δημιουργούς του ελληνικού τραγουδιού.

Τραγούδια: Κακούργα πεθερά, Η Κούλα

"Κακούργα πεθερά"

Τραγούδια για εγκλήματα

Πολιτική, πολιτικοί & σάτιρα

Η πολιτική κατάσταση της χώρας, οι πρωταγωνιστές της, ο δανεισμός, τα έργα και οι ημέρες των κυβερνήσεων, οι θάνατοι πρωθυπουργών αλλά και οι εξελίξεις στη διεθνή πολιτική σκηνή αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης και ενίοτε αντικείμενο σχολιασμού και σάτιρας όχι μόνο των γελοιογράφων της εποχής αλλά και του ελληνικού τραγουδιού και ιδιαιτέρως της επιθεώρησης.

"Ο ψαράς"

Πολιτική, πολιτικοί & σάτιρα

Η κρίση του 1929

Οι καταστροφικές επιπτώσεις της μεγάλης παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 1929, με την αποσάθρωση του διεθνούς οικονομικού συστήματος και τη Μεγάλη Οικονομική Ύφεση της δεκαετίας του '30, υπήρξαν καταλυτικές τόσο για τον αναπτυγμένο όσο και για τον αναπτυσσόμενο κόσμο. Ο Γιώργος Κατσαρός με πικρό χιούμορ μεταφέρει το κλίμα της κρίσης στις ΗΠΑ στο τραγούδι του «Με τις τσέπες αδειανές», όπου καταλογίζει και ευθύνες στον τότε αμερικανό πρόεδρο Χέρμπερτ Χούβερ.

Τραγούδια: Με τις τσέπες αδειανές

"Με τις τσέπες αδειανές"

Η Κρίση του 1929

Φτώχεια και κοινωνική αδικία

Το κοινωνικό-οικονομικό φαινόμενο της άνισης κατανομής του πλούτου και κατ’ επέκταση της κοινωνικής αδικίας που οδηγεί στη φτώχεια και στην εξαθλίωση μεγάλα τμήματα του ελληνικού λαού, παράλληλα με τις συνέπειες που έχει στις ανθρώπινες σχέσεις, αποτυπώθηκε, είτε με άμεσο είτε με άμεσο τρόπο, σε αρκετά τραγούδια της δισκογραφίας των 78 στροφών, ιδιαίτερα στο ρεμπέτικο.

Τραγούδια: Η φτώχεια του μποέμ, Καρμανιόλα, Φτώχεια τι μας κάνεις

"Η φτώχεια του μποέμ"

Φτώχεια και κοινωνική αδικία

Κινηματογράφος και Χόλυγουντ

Η λάμψη του παγκόσμιου κινηματογράφου, που αποτέλεσε στα χρόνια του Μεσοπολέμου αλλά και αργότερα τον κύριο τρόπο ψυχαγωγίας πλατιών λαϊκών στρωμάτων, μάγεψε όπως ήταν φυσικό και τους ντόπιους δημιουργούς, οι οποίοι κατέγραψαν το φαινόμενο σε τραγούδια και επιθεωρησιακά νούμερα.

Κυρίαρχο το Χόλλυγουντ, αλλά και τα αστέρια του ευρωπαϊκού κινηματογράφου ,που η ζωή, τα πάθη και οι έρωτές τους και φυσικά οι ταινίες τους απασχολούσαν τις στήλες του ημερήσιου Τύπου και ιδιαίτερα των λαϊκών περιοδικών.

Τραγούδια: Κυριακός αστέρας

Κινηματογράφος και Χόλυγουντ

Ετερόγλωσσες και μειονοτικές

μουσικοχορευτικές παραδόσεις

«Ήδη από την ίδρυση του πρώτου μετεπαναστατικού κράτους που μόλις άγγιζε τη Θεσσαλία, το μωσαϊκό των ομάδων που το κατοικούσαν ήταν έντονα πολύχρωμο: Έλληνες ελληνόφωνοι ορθόδοξοι, Αρβανίτες χριστιανοί ή μουσουλμάνοι, ελληνόφωνοι ή τουρκόφωνοι, Έλληνες ελληνόφωνοι καθολικοί, Τούρκοι ελληνόφωνοι, Εβραίοι ελληνόφωνοι, Τσιγγάνοι ελληνόφωνοι ή ρομανόφωνοι, Βλάχοι, Σαρακατσαναίοι ελληνόφωνοι. Κατά τη σταδιακή και συνεχή ενσωμάτωση νέων περιοχών επί εκατό σχεδόν χρόνια μετά την ίδρυσή του, αλλά και με την άφιξη των προσφύγων από την Τουρκία μετά την αναγκαστική Ανταλλαγή των πληθυσμών, το αρχικό μωσαϊκό πλουτίστηκε σημαντικά αλλά και ομογενοποιήθηκε σιγά σιγά σε μεγάλο βαθμό, δημιουργώντας αυτό που σήμερα αναγνωρίζεται ως το σύγχρονο νεοελληνικό έθνος-κράτος.

[…] παρά την παγίωση της ελληνικής γλωσσικής ηγεμονίας πολλά επί μέρους πολιτισμικά στοιχεία και τοπικές ιδιαιτερότητες διατηρήθηκαν, εμπλουτίζοντας τελικά και ποικίλλοντας σημαντικά το εθνικό σώμα, έστω κι αν δυστυχώς δεν είχαν πάντα το θετικό πρόσημο της πολυφωνίας και της πολυπολιτισμικότητας […].»

Μιράντα Τερζοπούλου-Λεωνίδας Εμπειρίκος

Ένα μέρος από το πλούσιο και πολύχρωμο αυτό μωσαϊκό της μουσικής παράδοσης των μειονοτικών και των εν μέρει ή εν όλω όχι ελληνόφωνων εθνογλωσσοθρησκευτικών ομάδων του ευρύτερου ελλαδικού χώρου αποτυπώθηκε στην ελληνική δισκογραφία των 78 στροφών, σε μια σειρά ηχογραφήσεων που περιλαμβάνουν τραγούδια σε γλώσσες και διαλέκτους όπως τα σεφαραδίτικα, αρβανίτικα, βλάχικα, ποντιακά, τούρκικα.

Τραγούδια: Si nome amaras, Βλάχικο Δεσσούρα, Τρε παμπόρ

"Βλάχικο Δεσσούρα"

Ετερόγλωσσες και μειονοτικές μουσικοχορευτικές παραδόσεις

Πτυχές και γεγονότα της κοινωνικής, πολιτικής και πολιτισμικής ζωής που αποτυπώθηκαν στη δισκογραφία

Οι αγώνες των Επτανησίων για ένωση με την Ελλάδα

Η ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα, με τη συνθήκη της 17/29 Μαρτίου 1864 ανάμεσα στις τρεις Δυνάμεις, την Αγγλία, τη Γαλλία και τη Pωσία, και στο ελληνικό βασίλειο αποτέλεσε την πρώτη επέκταση των συνόρων του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Η συνεισφορά των Επτανησίων κινήθηκε, όπως επισημαίνει ο φιλόλογος και Δρ Ιστορίας Πέτρος Πετράτος, σε πολλά επίπεδα: «Μετά την Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα (1864) αποφασιστική υπήρξε η συμβολή των Επτανησίων πληρεξουσίων μέσα στο χώρο του ελληνικού Κοινοβουλίου: κατά τη συζήτηση των άρθρων του Συντάγματος του 1864 συνέβαλαν στη δημοκρατική διαμόρφωση του συνταγματικού κειμένου αλλά και σε επόμενες βουλευτικές περιόδους η παρουσία και συνεισφορά τους κρίθηκε γόνιμη για μια προοδευτικότερη μεταλλαγή των εργασιών της Βουλής των Ελλήνων. Οι φιλελεύθερες και ριζοσπαστικές αρχές και οι ιδέες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού μετακενώθηκαν στο ελληνικό κράτος από τους Επτανησίους πολιτικούς, αν και πάντοτε οι στρεβλές ελλαδικές κοινωνικοοικονομικές και πολιτικές δομές αντιστέκονταν σε κάθε κοινωνική και πολιτική αναγεννητική προσπάθεια. Πάντως, θα αποκατασταθεί από επιγόνους του επτανησιακού ριζοσπαστισμού (Παναγιώτης Πανάς, Ρόκκος Χοϊδάς) μια ουσιαστική επαφή με δημοκρατικούς και κοινωνιστικούς-σοσιαλιστικούς κύκλους της Αθήνας και γενικότερα της Ελλάδας.

Αλλά και στον επιστημονικό, λογοτεχνικό, θεατρικό, εικαστικό και μουσικό χώρο, μετά την Ένωση, η συμβολή των Επτανησίων δημιουργών στα τεκταινόμενα του ελληνικού κράτους θεωρείται σημαντική. Συνεισφέρουν στη λογοτεχνική και καλλιτεχνική ανανέωση, εισάγουν πρωτοποριακές αντιλήψεις στο θέατρο και τη μουσική, ενώ προωθούν την έρευνα και θεραπεύουν ποικίλους κλάδους της επιστήμης, διαπρέποντας αρκετοί και σε διεθνές επίπεδο».

"Λομπαρδιανοί"

Με τη σύμβαση της Κωνσταντινούπολης (1881), σύμφωνα με την οποία παραχωρούνταν στο ελληνικό κράτος η Θεσσαλία, εκτός της Ελασσόνας, και η περιοχή της Άρτας, για πρώτη φορά το νεοσύστατο ελληνικό κράτος απέκτησε ειρηνικά τουρκοκρατούμενες επαρχίες, αυξάνοντας την έκταση του κατά 13.300 τετραγωνικά χιλιόμετρα και τον πληθυσμό κατά 285.000 περίπου κατοίκους. Η αναίμακτη προσάρτηση πιθανόν υπήρξε η αιτία για την απουσία σχετικών ηχογραφήσεων στη δισκογραφία των 78 στροφών, στην οποία αποτυπώθηκαν ωστόσο μια σειρά από εμβληματικά κομμάτια του θεσσαλικού ρεπερτορίου, όπως η περίφημη «Καραγκούνα».

"Καραγκούνα"

Η προσάρτηση της Θεσσαλίας και της Άρτας

Ο αγώνας των Κρητών για την αποτίναξη της οθωμανικής κυριαρχίας εκδηλώνεται, ήδη κατά τον 18ο αιώνα και κορυφώνεται κατά τη διάρκεια του 19ου με ζητούμενο την ένωση του νησιού με την Ελλάδα. Πρόκειται για μια μεγάλη σειρά αλλεπάλληλων επαναστατικών κινητοποιήσεων με κυριότερες εκείνες των ετών 1770, 1821, 1833, 1841, 1858, 1866-1869, 1878, 1889 που δεν ευοδώθηκαν. Παρά την ελληνική ήττα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο το 1897 η Κρήτη απέκτησε καθεστώς ημιαυτόνομης επαρχίας από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Θα χρειαστεί η νικηφόρα έκβαση των Βαλκανικών πολέμων για να επιλυθεί θετικά το Κρητικό ζήτημα με την ανακήρυξη της ένωσης με το ελληνικό κράτος, η οποία πραγματοποιήθηκε με κάθε επισημότητα την 1η Δεκεμβρίου 1913, με την έπαρση της ελληνικής σημαίας στο φρούριο του Φιρκά των Χανίων.

Οι αγώνες της Κρήτης για απελευθέρωση από τους Οθωμανούς

Οι δύο Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912-1913), αποτελούν την πρώτη προσπάθεια του ελληνικού κράτους να συγχρονιστεί με τους συμμάχους προκειμένου να διεκδικήσουν συγκροτημένα εδάφη από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και έληξαν με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου (10.8.1913). Η κινητοποίηση υπήρξε ευρύτατη, Έλληνες εντός και εκτός συνόρων αλλά και μετανάστες της Αμερικής έσπευσαν κατά χιλιάδες να συμμετάσχουν ως εθελοντές στον αγώνα για την απελευθέρωση της Μακεδονίας και της Ηπείρου. Η Ελλάδα διπλασιάσθηκε σε έκταση και σε πληθυσμό, προσαρτώντας το νότιο μέρος της Μακεδονίας με τη Θεσσαλονίκη και την Καβάλα μέχρι τις εκβολές του Νέστου ποταμού, το νότιο μέρος της Ηπείρου καθώς και την Κρήτη και τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Με κύριο όχημα τον αλυτρωτισμό ο οποίος συνδυάστηκε επιτυχημένα με τον πραγματισμό του Ελευθέριου Βενιζέλου, οι Βαλκανικοί πόλεμοι αποτέλεσαν την πρώτη περίπτωση όπου η ελληνική κοινωνία μεταβάλλει, πολεμώντας, την εθνική φαντασίωση σε νέα εδαφική πραγματικότητα. Τα κατορθώματα των ευζώνων των Βαλκανικών Πολέμων πέρασαν στη σφαίρα του θρύλου και καταγράφηκαν στα λαϊκά θεάματα, όπως η Επιθεώρηση, και τα τραγούδια. Ένα από τα δημοφιλέστερα επιθεωρησιακά νούμερα υπήρξε το «Ευζωνάκι γοργό» από τα Πολεμικά Παναθήναια του 1913.

Τραγούδια: Ο εύζωνας, Τα ευζωνάκια πολεμούν

Βαλκανικοί Πόλεμοι

"Ο εύζωνας"

"Ολονυκτιά της Κρήτης"

Μικρασιατική εκστρατεία

Η συμμετοχή της Ελλάδας στο στρατόπεδο των νικητών του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου της έδωσε τη δυνατότητα, να αναλάβει εκ μέρους των νικητών την αποκατάσταση της τάξης στα εδάφη της Μικράς Ασίας και στη ζώνη της Σμύρνης. Έτσι τις 2 Μαΐου 1919 ο ελληνικός στρατός αποβιβάζεται στη Σμύρνη. Η τύχη της περιοχής θα αποφασιζόταν μετά από την πάροδο μερικών ετών μέσω δημοψηφίσματος. Παράλληλα με τις διεθνείς συνθήκες η παρουσία του ελληνικού στρατιού στο έδαφος της Ιωνίας αποτέλεσε την κορύφωση του αλυτρωτισμού και της Μεγάλης Ιδέας. Της ιδεολογίας δηλαδή που κυριάρχησε στο ελληνικό κράτος ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα. Η εκλογική ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές το 1920, η αλλαγή των διεθνών συνθηκών, η ανάδειξη του ισχυρότατου τουρκικού εθνικού κινήματος διαμόρφωσε συνθήκες τις οποίες αδυνατούσαν να διαχειριστούν οι φιλοβασιλικές κυβερνήσεις την περίοδο 1920-22. Η τουρκική επίθεση του Αυγούστου του 1922 από τον νέο ηγέτη Μουσταφά Κεμάλ οδηγεί στην ήττα του ελληνικού στρατού και στον ξεριζωμό από τις εστίες τους του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας και του Πόντου.

"Ελευθερία"

Η ένωση της Δωδεκανήσου

Η ένωση της Δωδεκανήσου με τον εθνικό κορμό αποτέλεσε το μοναδικό εδαφικό όφελος της χώρας μετά από τη συμμετοχή της στο στρατόπεδο των νικητών.

Τραγούδια: Ροδίτισσα

"Ροδίτισσα"

«Η αφήγηση ωραίων, θαυμαστών και ηρωικών πράξεων του παρελθόντος ήταν πάντα και για όλους τους λαούς το νήμα που οδηγούσε και ύφαινε το μέλλον.

Οι λαογράφοι […] ονομάτισαν «Ιστορικά» τα τραγούδια που έχουν ως θέμα «γεγονότα». Και τα γεγονότα αυτά είναι συνήθως πολεμικά, κατορθώματα επώνυμων προσώπων, και συνήθως ο ηρωικός θάνατός τους, μάχες, πολιορκίες και αλώσεις πόλεων. Στην μεγάλη κατηγορία των ιστορικών ανήκουν και τα «Κλέφτικα» τραγούδια, με τη διαφορά ότι αναφέρονται σε πρόσωπα και καταστάσεις συγκεκριμένης ιστορικής εποχής και συγκεκριμένης περιοχής: στον αγώνα των ασύντακτων ομάδων των κλεφταρματολών στην ηπειρωτική Ελλάδα της Τουρκοκρατίας.

[…] τέτοια τραγούδια δεν περιέχουν παρά ελάχιστα, αόριστα, ανακριβή ή ακόμη και καθόλου ιστορικά στοιχεία· αποτελούν μάλλον μια διαπλοκή του μύθου με την ιστορία. Ωστόσο, μέσα από τις κατά τόπους και καιρούς «ακροάσεις», προσαρμογές και ερμηνείες τους, τα τραγούδια αυτά φορτίστηκαν με συγκεκριμένα ιδεολογικά καθήκοντα, καλλιέργησαν τη συλλογική μνήμη, συνέβαλαν στη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης και ταυτότητας αλλά και της αίσθησης τοπικής ιδιαιτερότητας όσο κανένα μάλλον άλλο είδος της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας. Μπορούμε να πούμε πως την πραγματικά ιστορική τους διάσταση την απέκτησαν μέσα απ’ τη χρήση τους».

Μιράντα Τερζοπούλου

Τραγούδια: Κατσαντώνης, Οι Κολοκοτρωναίοι, Τ' Ανδρούτσου η μάνα

Δημοτικά τραγούδια για τους αγώνες των κλεφταρματολών κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας

"Κατσαντώνης "

Δρόμοι παράλληλοι με την ιστορία

Η επίσημη Ιστορία αλλά και οι μικρές, ανθρώπινες ιστορίες, προσωπικά γεγονότα αλλά και όλα όσα συγκίνησαν ή συντάραξαν την κοινή γνώμη και είχαν απήχηση και επίδραση στη λαϊκή ψυχοσύνθεση και ενέπνευσαν τους δημιουργούς, αποτέλεσαν άμεσα ή έμμεσα μέρος της θεματολογίας του ελληνικού τραγουδιού.

Σε παράλληλη πορεία με τις εξελίξεις και τις αλλαγές που συντελούνται στην κοινωνία, το ελληνικό τραγούδι, ως κοινωνικό κάτοπτρο αλλά και ως πεδίο συμβολικής εγγραφής και προβολής των σφοδρών αντιπαραθέσεων που εξέφραζαν βαθύτερα κοινωνικά αιτήματα της κάθε εποχής, καταγράφει, και ενίοτε σχολιάζει, όχι μόνο τα σημαντικά πολιτικά, στρατιωτικά, κοινωνικά γεγονότα που καθόρισαν την πορεία του ελληνισμού αλλά και όλες σχεδόν τις εκφάνσεις της προσωπικής ζωής, αποθησαυρίζοντας τη συλλογική μνήμη και αποτυπώνοντας τις διαδρομές διαμόρφωσης της εθνικής ταυτότητας