Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και το «Θα σπάσω κούπες» ή «Τσιφτετέλι».
Μέχρι στιγμής, στην ελληνική ιστορική δισκογραφία έχουν εντοπιστεί οι παρακάτω ηχογραφήσεις:
- "Tschifté Telli", Odeon CX 1901 – 58583, Σμυρναϊκή Εστουδιαντίνα, Κωνσταντινούπολη, 1908.
- «Τσιφτετέλι», Gramophone 12802b – 2-14647 (ανατύπωση Victor 63534-B), Ελληνική Εστουδιαντίνα, Σμύρνη, Απρίλιος 1909.
- «Τσιφτετέλι – Εχτές το βράδυ», Odeon XSC 68 – 54734, Εστουδιαντίνα Σμυρναίικη, Θεσσαλονίκη (;), 1909.
- «Τσιφτέ τέλι Θα σπάσω κούπες», Favorite 7058t – 1-59086, Γιάννης Τσανάκας – Λευτέρης Μενεμενλής, Σμύρνη, 7 Ιουνίου 1912.
- «Θα σπάσω κούπες», Polydor 5439 ar – V 50254, Κώστας Καρίπης, Αθήνα, 1927 (;).
- «Θα σπάσω κούπες», Columbia USA W 205806 – 56100-F, Μαρίκα Παπαγκίκα, Νέα Υόρκη, Φεβρουάριος 1928 (παρούσα ηχογράφηση).
- «Θα σπάσω κούπες», Orthophonic BS 062853 – S557 (και RCA Victor 26-8161), Αντώνης Σακελλαρίου, Νέα Υόρκη, 18 Μαρτίου 1941.
Με τον βασικό μουσικό σκοπό του τραγουδιού «συνομιλεί» και η ηχογράφηση με τίτλο «Γιάμο», HMV OGA 163 – AO 2232, με την Ρόζα Εσκενάζυ στην Αθήνα, το 1934.
Ο σκοπός υπήρξε γνωστός και στο σεφαραδίτικο, το αρμένικο, αλλά και στο μουσουλμανικό ρεπερτόριο. Εν πολλοίς, τα ρεπερτόρια αυτά διαμορφώθηκαν μέσα στην συνθήκη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Στην σεφαραδίτικη δισκογραφία ηχογραφήθηκε, αρχικά, από τον Ibrahim Efendi, ως "Satchlar perichan", στην Κωνσταντινούπολη, στις 27 Φεβρουαρίου του 1909 (Gramophone 1229b – 6-12254, ανατύπωση στην Victor 63060).
Ηχογραφήθηκε, επίσης, από τον Ovanes Effendi, ως "Tchifté telli", στη Σμύρνη τον Μάρτιο του 1909 (Gramophone 12829b – 6-12856, ανατύπωση Victor 63066).
Στο αρμένικο ρεπερτόριο, το τραγούδι ηχογραφήθηκε από τον Karekin Proodian, ως "Chifte Telly Canto", στη Νέα Υόρκη το 1916 (Columbia 44161 – E3127).
Ο Παναγιώτης Κουνάδης αναφέρει για το τραγούδι (2010, 1: 34): «Aπό τα πλέον διαδεδομένα τραγούδια της Μικράς Ασίας. Πρόκειται για παραδοσιακή μελωδία που χρησιμοποιήθηκε από τους Τούρκους, πιθανώς και από άλλες μειονότητες. Καταγράφεται σε συλλογές στίχων, αλλά για πολλά χρόνια “χάθηκε” από τη δισκογραφία ώσπου το επανέφερε το 1984 η Ελευθερία Αρβανιτάκη (βλ. εδώ, LP "Ελευθερία Αρβανιτάκη", Lyra-3375), με μεγάλη επιτυχία.
Η Στέλλα Επιφανίου-Πετράκη το αναφέρει στα Λαογραφικά της Σμύρνης με την προσθήκη ενός ακόμη δίστιχου (1964: 17 και 1966: 19):
Θα σπάσω μπύρες για τσοι ζωντοχήρες
Θα σπάσω γυάλες για τις κουντρουβάλλες
Επίσης καταγράφεται από τον Ηλία Πετρόπουλο και τον Τάσο Σχορέλη. Η Αγγέλα Παπάζογλου στις αφηγήσεις της ανέφερε ένα ακόμη δίστιχο με ιδιαίτερο ενδιαφέρον:
Από τα Ταμπάχανα στον καφενέ του Μίλτη
το Θοδωράκι μ’ άφησε με δίχως μετελλίκι».
Περισσότερο από έναν αιώνα μετά τις πρώτες του ηχογραφήσεις, το 2016, το τραγούδι γνώρισε έναν ακόμα κύκλο ζωής με τη διασκευή της Marina Satti με τον τίτλο «Κούπες» (Αυτοέκδοση, AAC, Single, 256 kbps).
Τον Μάρτιο του 2023 οι After Altamont, το συγκρότημα των Κωνσταντίνου Παρισινού και Σταύρου Ποταμίτη με έδρα το Λονδίνο, κυκλοφορεί το άλμπουμ «Ηλεκτρική Ρεμπετολογία». Περιλαμβάνει τη διασκευή "Tha Spasw koupes" με τη φωνή της Bunja Botic.
Αξιοσημείωτες είναι οι εμφανίσεις του σκοπού στις σύγχρονες δισκογραφίες άλλων χωρών. Ενδεικτικά:
Το 2016 το συγκρότημα Sousta Politiki από το Στρασβούργο της Γαλλίας ηχογραφεί στην ελληνική γλώσσα το "Tha spasso koupes".
Το 2017 η σερβική μπάντα The Cyclist Conspiracy ηχογραφεί ζωντανά στο MKC Kombinat του Βελιγραδίου το "Tha spaso Koupes". Τραγουδά στα ελληνικά η Svetlana Spajić.
Τον Νοέμβριο του 2019 το γαλλικό μουσικό σχήμα Les polisseurs de rondelles κυκλοφορεί το άλμπουμ "Dans le bas-fonds odorés" στο οποίο περιλαμβάνεται η ηχογράφηση "Tha spaso koupes".
To 2022 το πολυεθνικό συγκρότημα Pnema, στο οποίο συμμετέχουν Έλληνες, Τούρκοι και Γερμανοί μουσικοί, κυκλοφορεί το άλμπουμ "Traditional songs from Greece and Asia Minor", που ηχογραφήθηκε ζωντανά στο Kafe kult του Μονάχου το 2021. Ανάμεσα στα τραγούδια περιλαμβάνεται και το "Tha spaso Koupes".
Στις 29 Νοεμβρίου 2022 το εφταμελές Grand Ensemble Filos της μουσικής κολεκτίβας Cooperzic με έδρα το Montpellier της Γαλλίας κυκλοφόρησε το άλμπουμ «Ουρανός». Στην κυκλοφορία περιλαμβάνεται η ηχογράφηση "Tha spaso koupes sala sala", στην οποία ακούγεται το παρόν τραγούδι καθώς και το τραγούδι «Σάλα σάλα».
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και το «Θα σπάσω κούπες» ή «Τσιφτετέλι».
Μέχρι στιγμής, στην ελληνική ιστορική δισκογραφία έχουν εντοπιστεί οι παρακάτω ηχογραφήσεις:
- "Tschifté Telli", Odeon CX 1901 – 58583, Σμυρναϊκή Εστουδιαντίνα, Κωνσταντινούπολη, 1908.
- «Τσιφτετέλι», Gramophone 12802b – 2-14647 (ανατύπωση Victor 63534-B), Ελληνική Εστουδιαντίνα, Σμύρνη, Απρίλιος 1909.
- «Τσιφτετέλι – Εχτές το βράδυ», Odeon XSC 68 – 54734, Εστουδιαντίνα Σμυρναίικη, Θεσσαλονίκη (;), 1909.
- «Τσιφτέ τέλι Θα σπάσω κούπες», Favorite 7058t – 1-59086, Γιάννης Τσανάκας – Λευτέρης Μενεμενλής, Σμύρνη, 7 Ιουνίου 1912.
- «Θα σπάσω κούπες», Polydor 5439 ar – V 50254, Κώστας Καρίπης, Αθήνα, 1927 (;).
- «Θα σπάσω κούπες», Columbia USA W 205806 – 56100-F, Μαρίκα Παπαγκίκα, Νέα Υόρκη, Φεβρουάριος 1928 (παρούσα ηχογράφηση).
- «Θα σπάσω κούπες», Orthophonic BS 062853 – S557 (και RCA Victor 26-8161), Αντώνης Σακελλαρίου, Νέα Υόρκη, 18 Μαρτίου 1941.
Με τον βασικό μουσικό σκοπό του τραγουδιού «συνομιλεί» και η ηχογράφηση με τίτλο «Γιάμο», HMV OGA 163 – AO 2232, με την Ρόζα Εσκενάζυ στην Αθήνα, το 1934.
Ο σκοπός υπήρξε γνωστός και στο σεφαραδίτικο, το αρμένικο, αλλά και στο μουσουλμανικό ρεπερτόριο. Εν πολλοίς, τα ρεπερτόρια αυτά διαμορφώθηκαν μέσα στην συνθήκη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Στην σεφαραδίτικη δισκογραφία ηχογραφήθηκε, αρχικά, από τον Ibrahim Efendi, ως "Satchlar perichan", στην Κωνσταντινούπολη, στις 27 Φεβρουαρίου του 1909 (Gramophone 1229b – 6-12254, ανατύπωση στην Victor 63060).
Ηχογραφήθηκε, επίσης, από τον Ovanes Effendi, ως "Tchifté telli", στη Σμύρνη τον Μάρτιο του 1909 (Gramophone 12829b – 6-12856, ανατύπωση Victor 63066).
Στο αρμένικο ρεπερτόριο, το τραγούδι ηχογραφήθηκε από τον Karekin Proodian, ως "Chifte Telly Canto", στη Νέα Υόρκη το 1916 (Columbia 44161 – E3127).
Ο Παναγιώτης Κουνάδης αναφέρει για το τραγούδι (2010, 1: 34): «Aπό τα πλέον διαδεδομένα τραγούδια της Μικράς Ασίας. Πρόκειται για παραδοσιακή μελωδία που χρησιμοποιήθηκε από τους Τούρκους, πιθανώς και από άλλες μειονότητες. Καταγράφεται σε συλλογές στίχων, αλλά για πολλά χρόνια “χάθηκε” από τη δισκογραφία ώσπου το επανέφερε το 1984 η Ελευθερία Αρβανιτάκη (βλ. εδώ, LP "Ελευθερία Αρβανιτάκη", Lyra-3375), με μεγάλη επιτυχία.
Η Στέλλα Επιφανίου-Πετράκη το αναφέρει στα Λαογραφικά της Σμύρνης με την προσθήκη ενός ακόμη δίστιχου (1964: 17 και 1966: 19):
Θα σπάσω μπύρες για τσοι ζωντοχήρες
Θα σπάσω γυάλες για τις κουντρουβάλλες
Επίσης καταγράφεται από τον Ηλία Πετρόπουλο και τον Τάσο Σχορέλη. Η Αγγέλα Παπάζογλου στις αφηγήσεις της ανέφερε ένα ακόμη δίστιχο με ιδιαίτερο ενδιαφέρον:
Από τα Ταμπάχανα στον καφενέ του Μίλτη
το Θοδωράκι μ’ άφησε με δίχως μετελλίκι».
Περισσότερο από έναν αιώνα μετά τις πρώτες του ηχογραφήσεις, το 2016, το τραγούδι γνώρισε έναν ακόμα κύκλο ζωής με τη διασκευή της Marina Satti με τον τίτλο «Κούπες» (Αυτοέκδοση, AAC, Single, 256 kbps).
Τον Μάρτιο του 2023 οι After Altamont, το συγκρότημα των Κωνσταντίνου Παρισινού και Σταύρου Ποταμίτη με έδρα το Λονδίνο, κυκλοφορεί το άλμπουμ «Ηλεκτρική Ρεμπετολογία». Περιλαμβάνει τη διασκευή "Tha Spasw koupes" με τη φωνή της Bunja Botic.
Αξιοσημείωτες είναι οι εμφανίσεις του σκοπού στις σύγχρονες δισκογραφίες άλλων χωρών. Ενδεικτικά:
Το 2016 το συγκρότημα Sousta Politiki από το Στρασβούργο της Γαλλίας ηχογραφεί στην ελληνική γλώσσα το "Tha spasso koupes".
Το 2017 η σερβική μπάντα The Cyclist Conspiracy ηχογραφεί ζωντανά στο MKC Kombinat του Βελιγραδίου το "Tha spaso Koupes". Τραγουδά στα ελληνικά η Svetlana Spajić.
Τον Νοέμβριο του 2019 το γαλλικό μουσικό σχήμα Les polisseurs de rondelles κυκλοφορεί το άλμπουμ "Dans le bas-fonds odorés" στο οποίο περιλαμβάνεται η ηχογράφηση "Tha spaso koupes".
To 2022 το πολυεθνικό συγκρότημα Pnema, στο οποίο συμμετέχουν Έλληνες, Τούρκοι και Γερμανοί μουσικοί, κυκλοφορεί το άλμπουμ "Traditional songs from Greece and Asia Minor", που ηχογραφήθηκε ζωντανά στο Kafe kult του Μονάχου το 2021. Ανάμεσα στα τραγούδια περιλαμβάνεται και το "Tha spaso Koupes".
Στις 29 Νοεμβρίου 2022 το εφταμελές Grand Ensemble Filos της μουσικής κολεκτίβας Cooperzic με έδρα το Montpellier της Γαλλίας κυκλοφόρησε το άλμπουμ «Ουρανός». Στην κυκλοφορία περιλαμβάνεται η ηχογράφηση "Tha spaso koupes sala sala", στην οποία ακούγεται το παρόν τραγούδι καθώς και το τραγούδι «Σάλα σάλα».
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
