Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Οι ιστορικές πηγές υπογραμμίζουν τις στενές σχέσεις μεταξύ της ιταλόφωνης και της ελληνόφωνης μουσικής. Οι συνομιλίες που αναπτύχθηκαν μεταξύ συγκεκριμένων τόπων, όπως τα νησιά του Ιονίου, τα Δωδεκάνησα και η Πάτρα, με ιταλικές πόλεις, και τα αποτελέσματά τους είναι αρκετά ώστε να αναδείξουν τους ισχυρούς δεσμούς μεταξύ των δύο εθνοπολιτισμικών ομάδων. Επιπλέον, σχέσεις σφυρηλατήθηκαν σε τόπους όπου οι δυο εθνότητες έζησαν μαζί. Όπως, για παράδειγμα, στην περίπτωση της κοσμοπολίτικης Σμύρνης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ή σε αυτήν της Νέας Υόρκης, όπου Ιταλοί και Έλληνες μετέβησαν ως μετανάστες. Ερευνώντας το ιστορικό υλικό, φαίνεται ότι ειδικά μία πόλη της ιταλικής χερσονήσου ανέπτυξε ιδιαίτερες σχέσεις με τα μεγάλα αστικά κέντρα όπου πρωταγωνίστησαν ελληνόφωνοι μουσικοί. Πρόκειται για τη Νάπολη και το περίφημο Canzone Napoletana. Το «Γύρισε πίσω», ή «Κοίταξε η φύσις γύρω», ανήκει σε ένα corpus τραγουδιών, από το οποίο οι Έλληνες πρωταγωνιστές δανείστηκαν μουσική ή/και στίχο από προϋπάρχοντα ναπολιτάνικα. Σε πολλές περιπτώσεις, οι οικειοποιήσεις δεν αφορούν μόνο το ναπολιτάνικο τραγούδι αλλά συνολικά το ιταλόφωνο, καθώς συχνά τα πρωτότυπα ναπολιτάνικα μεταφράστηκαν στην ιταλική, από την οποία προέκυψε το δάνειο. Τα τραγούδια αυτά εξέβαλαν στον ελληνόφωνο κόσμο είτε διά της ευθείας οδού, είτε δια της τεθλασμένης, μέσω άλλων ρεπερτοριακών δικτύων. Σε κάθε περίπτωση, η διακίνηση μουσικών αποτελεί ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά διαδραματίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Η οικειοποίηση από την πλευρά των Ελλήνων μουσικών είναι διττή: αφορά αφενός τον στίχο ο οποίος πλέον είναι ελληνικός (συχνά, μάλιστα, δεν έχει καμία σχέση με τον πρωτότυπο), αλλά, αφετέρου, αφορά και τις πρακτικές εκτέλεσης: διαφορετικό οργανολόγιο, διαφορετικό τραγουδιστικό ύφος, συχνά διαφοροποιήσεις στις μελωδικές και ρυθμικές φόρμες, αλλά και στις αρμονίες. Οι Έλληνες μουσικοί προσαρμόζουν αυτό που ακούν στη δική τους συνθήκη, με βάση τις δικές τους δυνατότητες. Άλλωστε, η συνθήκη των μαντολίνων, των κιθάρων, των μαρς, της φωνητικής πολυφωνίας και του bel canto φωνητικού ιδιώματος αποτελούν χαρακτηριστικά που φανερώνουν τις επιρροές του Canzone Napoletana στο ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι. Σε ποικίλες περιπτώσεις, συχνά και λόγω της μεγάλης επιτυχίας που γνώρισαν τα τραγούδια διεθνώς, το δίκτυο που τελικά προκύπτει είναι εξαιρετικά σύνθετο και περιλαμβάνει ηχογραφήσεις σε αμέτρητους τόπους, γλώσσες και αισθητικά πλαίσια. Μία τέτοια περίπτωση αποτελεί το τραγούδι «Γύρισε πίσω», ή «Κοίταξε η φύσις γύρω».

Σε αντίθεση με την πλειοψηφία των περιπτώσεων, όπου οι λαϊκοί μουσικοί πρωταγωνιστούν σε αυτές τις οικειοποιήσεις, στο «Γύρισε πίσω» είναι ο Θεόφραστος Σακελλαρίδης αυτός ο οποίος εμπνέεται από το “Torna a Surriento” και προσαρμόζει το τραγούδι για την ανάγκη της επιθεώρησης «Παναθήναια», το 1907, σε κείμενο των Μπάμπη Άννινου και Γιώργου Τσοκόπουλου. Πρωτοπαρουσιάστηκε στις 6 Ιουλίου 1907 στο θέατρο Νέα Σκηνή, από τον θίασο Κώστα Σαγιώρ και είχε ως κύριο θέμα τη μετανάστευση στις ΗΠΑ.

Καταγραφή του τραγουδιού σε αυτή την εκδοχή έχει εντοπιστεί σε δύο εκδόσεις, από τους οίκους Apollo Music και Φέξη.

Η πρώτη ηχογράφηση φαίνεται πως πραγματοποιήθηκε το 1908 στην Αθήνα από τον Αλέξ. Κανδρεβιώτη, με τον τίτλο «Γύρισε πίσω», για την αγγλική δισκογραφική εταιρεία Φωνογραφικός δίσκος "Ο Απόλλων" (132 – Α-132). Στην ετικέτα του δίσκου αναγράφεται «εκ των Παναθηναίων».

Έχουν εντοπιστεί μέχρι τώρα έξι ακόμα εκτελέσεις αυτής της εκδοχής του τραγουδιού, σε στίχους των Μπάμπη Άννινου και Γιώργου Τσοκόπουλου, με τους τίτλους «Γύρισε πίσω» ή «Κοίταξε η φύσις γύρω»:

– «Γύρισε πίσω», Μιχαήλ Μάγκος, Νέα Υόρκη, 13 Νοεμβρίου 1917 (Victor B-20973 – 72270-A).
– «Κοίταξε η φύσις γύρω», Γιώργος Κανάκης & Ορχήστρα Πανελληνίου, Νέα Υόρκη, δεκαετία του 1920 (Panhellenion 333-B).
– «Γύρισε πίσω», Νικόλαος Μουλινός, Νέα Υόρκη, ca Απρίλιος 1922 (Columbia 88478 – E7675).
– «Γύρισε πίσω», Λύσανδρος Ιωαννίδης & Ορχήστρα Dajos Béla, Βερολίνο, 1929 (Odeon Go 1228 – 28090 & GZA 2508 /ZA 190808 a).
– «Κοίταξε η φύσις γύρω», Αντώνης Καλαμπούσης, Αθήνα, 1931 (HMV OW-336-1 – AO 2036), παρούσα ηχογράφηση.
– «Γύρισε πίσω», Δημήτρης Κριωνάς και Κώστας Καλλίνικος (πιάνο), Νέα Υόρκη, 1947 (Απόλλων 2-B).

Στην ελληνική ιστορική δισκογραφία, ωστόσο, καταγράφεται και μία άλλη, μεταγενέστερη εκδοχή του τραγουδιού με διαφορετικούς στίχους. Φέρει τον τίτλο «Μη σε μάλωσε η μαμά σου» και ηχογραφήθηκε δύο φορές το 1909 από την Ελληνική Εστουδιαντίνα:

– «Μη σε μάλωσε η μαμά σου», Ελληνική Εστουδιαντίνα, Κωνσταντινούπολη, 1 Μαρτίου 1909 (Gramophone 12308b – 2-14335).
– «Μη σε μάλωσε η μαμά σου», Ελληνική Εστουδιαντίνα, Σμύρνη, Μάρτιος 1909 (Gramophone 12794½b – 6-12684).

Η παρτιτούρα του τραγουδιού με στίχους του Γ. Δ. Λαμπρυνίδη και τίτλο «Μη σ' εμάλωσ' η μαμά σου» κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Σ. Χρηστίδη στην Κωνσταντινούπολη.

Το πρωτότυπο, "Torna a Surriento", είναι δημιούργημα των Ernesto De Curtis (μουσική) και του αδερφού του, Giambattista De Curtis (στίχοι).

Με βάση τα έως τώρα ευρήματα, φαίνεται πως εκδίδεται για πρώτη φορά το 1904, στο εορταστικό τεύχος Piedigrotta – Garibaldi. Το “Piedigrotta” αφορά σε μία από τις πιο διάσημες και παλαιότερες θρησκευτικές γιορτές που πραγματοποιούνταν στη Νάπολη. Κατά την διάρκεια της γιορτής ένας μουσικός διαγωνισμός λάμβανε χώρα, ο οποίος κατά τον 19ο αιώνα μετατράπηκε σε δυναμικό φεστιβάλ. Το εν λόγω φεστιβάλ έλαβε τη μορφή εμπορικού μηχανισμού, ο οποίος έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση και προώθηση του ναπολιτάνικου τραγουδιού. Το 1905, παρτιτούρα του τραγουδιού κυκλοφόρησε και από τον οίκο Bideri, στη Νάπολη.

Στην ιστορική αλλά και στην σύγχρονη δισκογραφία, το τραγούδι ηχογραφήθηκε αμέτρητες φορές (βλέπε ενδεικτικά εδώ, εδώ και εδώ), σε διάφορες μορφές, γλώσσες και τοποθεσίες. Ενδεικτικά, δύο από τις παλαιότερες ηχογραφήσεις του είναι οι εξής:

– Aristide Rota, Gramophone 2222l – 52117, Νάπολη, 1904
– Eugenio Cibelli, Columbia USA 1985 – E156, Νέα Υόρκη, 1904

Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης